سه گانه عبوديت)••• 48

مقام اتكال مؤمن به خدا••• 50

(197)

رابطه توكل و سرنوشت••• 52

مفهوم توكل در امور تكوينى و تشريعى••• 55

توكل، و تأثير اسباب هاى ظاهرى••• 58

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ولايت و توكل••• 61

مفهوم ولايت، و اولياء اللّه ••• 64

محروميت از ولايت و كفالت الهى••• 66

فصل سوم: آرامش و اطمينان قلبى

(198)

مفهوم نفس مطمئنه و عقايد و اعمال او••• 69

مفهوم آرامش خاص نازل شده از جانب خدا••• 73

نزول اطمينان و ثبات به قلب••• 76

راه وصول به آرامش قلبى••• 78

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ولايت الهى _ منشأ آرامش و قدرت باطنى••• 80

زندگى پاكيزه، حاصل آرامش قلبى••• 83

اطمينان قلبى، حاصل ادراك حق و قبول و تسليم به آن••• 85

(199)

نفى اعتماد به نفس و اثبات اعتماد به خدا••• 87

فصل چهارم: كمال

نشانه هايى از مرحله كمال در انسان••• 89

راه وصول به كمال عبوديت انسانى••• 91

تزكيه و تعليم حكمت در جهت كمال انسانى••• 93

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آيا از انسان كامل، تكليف ساقط است؟••• 95

فصل پنجم: اخلاص و مُخلَصين

(200)

معناى اخلاص و مُخلَص••• 97

نمونه هاى ممتاز اخلاص••• 98

حالت خلوص كامل انسانى••• 100

چگونه محبت باعث اخلاص مى شود؟••• 102

خوف اهل اخلاص، و درجات خوف از خدا••• 107

امتياز علماى الهى و عارفان باللّه ••• 109

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

تعريف مُخلَص و شمول آن••• 111

(201)

تسبيح مُخلَصين••• 114

بندگان مُخلَص خدا در بهشت••• 116

عبادت مُخلَصين••• 120

بخش دوم: حركت اصلاحى انسان

فصل اول: توبه و بازگشت

حركت اصلاحى انسان _ توبه••• 125

پاك شدن انسان با توبه••• 127

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(202)

نظام توبه، و بازگشت خدا به انسان••• 129

تحول ناشى از توبه در انسان••• 132

حق توبه••• 133

تمرين قلبى توبه و رجوع به خدا••• 135

توبه و اميد••• 137

اثر توبه در رفع مشكلات اجتماعى••• 140

عدم تغيير قوانين شرع با توبه فرد••• 142

اميد

توبه، علاج يأس••• 143

فه__رس_ت مط_ال_ب

(203)

موض_وع صفح_ه

فصل دوم: انواع توبه

توبه واقعى و توبه قلابى••• 145

مقدمه توبه، شناخت بدى ها••• 147

توبه هاى مشكل••• 148

توبه، و تبديل بدى ها به نيكى ها••• 150

مراحل توبه••• 151

پشيمانى و توبه••• 154

فه__رس_ت مط_ال_ب

(204)

موض_وع صفح_ه

توبه نصوح، خالص و بى بازگشت••• 157

جهالت و تأثير آن در توبه و آمرزش••• 158

موارد عدم قبول توبه••• 161

اصرار در گناه: تغيير روح بندگى••• 164

نظام الهى حاكم بر عفو و مغفرت••• 165

نفى مغفرت خواهى براى مشركين••• 169

(205)

بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات اله_ى برخ__وردار باشند.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(7)

به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و

مقدمه ناشر (9)

مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى ده__د، تحلي__ل و مقايس__ه مى كن__د و ب__راى درك پي__ام آيه به شي__وه ت_دبّ_رى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلم__ان__ان، حق__وق زن و پ__اس__خ به شبه__ات م__اركسيس__م و ده ها موضوع روز، روى آورده و ب__ه ط__ور عمي_ق م__ورد بح__ث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث

(10) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در

و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (11)

و تلخيص و نگارش، از اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

مقدمه مؤلف (13)

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه

سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(14) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در «تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان، تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن

مقدمه مؤلف (15)

پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان

جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(16) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

عالم طهارت و قدس ارتباط پيدا كند و به مرتبه كمال و روحانيت برسد و درجات ارتقاء معنوى را به پيمايد اول چيزى كه بر او لازم است اين است كه از بى بندوبارى و شهوترانى بپرهيزد و جلو نفس سركش را گرفته و نگذارد در زمين طبع و طبيعت افسار گسيخته بهر سو كه مى خواهد

(20) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

ب__رود و در هرجا كه مى خواهد بماند و از دلبستگى و فرورفتن در مظاهر حيات مادى خ__ود را من_زه ك__ن و خلاصه از هرچي__ز كه او را از خ__دا ب__ازمى دارد دورى گزين__د.

اين تقوى از راه خوددارى از شهوات و دورى از هواهاى نفسانى دست مى دهد، و آن چه با حال عموم مردم مناسب است اين است كه در امور مورد نياز همگان مانند خوردن و آشاميدن و تمايل جنسى از شهوت هاى مشروع هم خوددارى كنند تا به واسطه اين تمرين، اراده آن ها تقويت شده و بتوانند از شهوت هاى نامشروع نيز خوددارى نمايند و به سوى پروردگار تقرب بجويند زيرا كسى كه در امور مشروع و مباح دع__وت خ__دا را اجابت كرد در امور غيرمشروع و حرام بهتر اطاعت و ف_رمانب__ردارى مى كند. (1)

1- الميزان، ج: 3، ص: 9.

تقوى و تربيت نفس (21)

كه عبارت است از حركات بدنى، نيست. چون حركات در اطاعت و معصيت مشترك است. مثلاً دست زدن و

(22) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

لمس كردن بدن جنس مخالف، در نكاح و زنا يكى است. يا بى جان كردن انسان در جنايت و در قصاص يكى است و يا نماز براى خدا و براى ريا و امثال اين ها از نظر اسكلت ظاهرى يكى است.

پس اگر يكى حلال و ديگرى حرام، يكى زشت و ديگرى معروف است، به خاطر همان امر معنوى درونى و تقواى قلبى است، نه خود عمل، و نه عناوينى كه از افعال انتزاع مى شود مانند احسان و اطاعت و غيره. (1)

شخص با ايمان بايد به حقيقت دنيا توجه داشته باشد و بداند كه دنيا مانند سراب است كه تشنه وقتى نزديك تر شود چيزى نمى بيند، بنابراين، بايد هدف خود را دنيا قرار ندهد و بداند كه در وراى اين دنيا جهان ديگرى است كه در آن جا به نتيجه اعمال خود مى رسد. حال يا آن نتيجه، عذابى است شديد در برابر كارهاى زشت او، و يا مغفرتى

(24) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

است از خدا در قبال كارهاى نيك او.

پس بايد از آن عذاب بترسد و به آن مغفرت اميد داشته باشد. ولى اگر عالى تر از اين فكر كند هدف خود را خوشنودى خدا قرار مى دهد نه به خاطر نجات از عذاب و رسيدن ب_ه ثواب، عمل كند.

ضمان__ت اجرائى ناش_ى از ترس

بعضى از مردم كه اتفاقا اكثريت را هم دارا هستند مسأله ترس از عذاب بر دل هايشان چيره گشته و از انحراف و گناه و عصيان بازشان مى دارد. هرچه بيشتر به تهدي__د و وعيدهاى الهى برمى خورن__د بيشتر مى ترسن__د و در نتيجه به عبادت و اطاعت مى پردازند.

ضمان__ت اجرائى ناش__ى از امي_د

بعضى ديگر از مردم اميد و طمع شان غلبه دارد و هرچه به وعده هاى الهى و ثواب ها

اساس سه گانه تقواى دينى (25)

و درجاتى كه خداوند نويد داده برمى خورند اميدشان بيشتر شده و به خاطر رسيدن به نعمت ها و كرامت ها و حسن عاقبتى كه خداوند به مردم باايمان و عمل صالح وعده داده بيشتر به تقوى و التزام اعمال صالح مى پردازند، باشد كه بدين وسيله به مغفرت و بهشت خدائى نايل شوند.

ضمانت اجرائى ناشى از شناخت واقعى خدا

دسته سوم طبقه علماى باللّه هستند. هدفشان

عالى تر از دو طبقه قبلى است. اينان خ__دا را نه از ترس عب__ادت مى كنند و نه از طم__ع به ثواب، بلكه او را عبادت مى كنند براى اين كه سزاوار عبادت است. فهميده اند كه خداون__د، پروردگار و مالك خود ايشان و اراده و رضاى ايشان و مالك هر چيزى غير ايشان است. اوست كه به تنهائى تمامى ام__ور را تدبي_ر مى كن__د.

خدا را اين چنين شناختند و خود را هم فقط بنده ديدند. از آن چه كه مى كند و آن چه

(26) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

كه نمى كندجز وجه خدا و توجه او چيزى ديگر در نظر نداشتند و طمع نمى دارد. نه التفاتى به عذاب دارد تا از ترس آن به وظيفه خود قيام كند، و نه توجهى به ثواب دارد تا اميدوار شود _ گو اين كه از عذاب خدا ترسنده و به ثواب او اميدوار است، ولكن محركش براى عبادت و اطاعت خوف و رجاءنيست.

اين طريق__ه، طريقه محب__ت است كه قلب را از هر تعلقى جز تعلق خدا پاك مى كند. قلب را منحصرا متعلق به خدا و هرچه كه منسوب به خداس__ت، از دي__ن و آورن__ده دين و ول__ىّ در دين و هرچه برگشتش به خ__دا باشد مى س__ازد، زيرا محبت به هر چيز محب__ت ب_ه آث__ار آن ني__ز هس__ت. (1)

1- المي_________زان، ج: 21، ص: 253.

اساس سه گانه تقواى دينى (27)

تَوّابٌ رَحيمٌ» اين مى ش__ود كه خ__دا بسي__ار پذي_راى توب__ه اس__ت، و نسب__ت به بندگ__ان تائ__ب كه به وى پناهن__ده مى شون__د مه__رب___ان اس_ت.

اما اگر مراد به «تقوى» اجتناب از مطلق گناهان باشد هرچند كه تاكنون مرتكب آن نشده باشند، آن وقت مراد به جمله «اِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحيمٌ» اين مى شود كه خدا بسيار به بندگان باتقوايش مراجعه نموده و درصدد هدايت بيشتر آنان برمى آيد و هر لحظه با فراهم كردن اسباب، آنان را از اين كه در مهلكه هاى شقاوت قرار گيرند، حفظ مى كند، و نسبت به ايشان مهربان است.

(28) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

خدا دو جور توبه دارد _ يك توبه خدا قبل از توبه بنده است، و آن به اين است كه به بنده خود رجوع نموده و اورا موفق به توبه مى نمايد: «ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا»(118/توبه) و يك توبه ديگرش بعد از توبه بنده است، يعنى وقتى بنده اش توبه كرد، دوباره به او رجوع مى كند، تا او را بيامرزد و توبه اش را بپذيرد «فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِه وَ اَصْلَحَ فَاِنَّ اللّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ _ پس هركس بعد از ظلم و گناهش توبه كند و خود را اصلاح نمايد خدا هم به او برمى گردد، و توبه اش را مى پذيرد.» (39 / مائده) (1)

1- الميزان، ج:36، ص: 201.

تقوى و توبه (29)

افاده آن است، نه اين كه بخواهد بفرمايد هرچه توانستيد رعايت تقوى را بكنيد و هر مقدار كه نتوانستيد تقوى را رها كنيد.

ميان آيه موردبحث با آيه فوق الذكر هيچ منافاتى نيست، اختلافى كه بين آن دو وج__ود دارد چي__زى نظير اخت__لاف به مقدار و كيفي__ت اس___ت.

در جمله اولى دستور مى دهد تقواى شما همه مواردى را كه در سعه و قدرت شماس__ت فرابگيرد. و در آيه دوم__ى دستور مى دهد تقواى شما در همه موارد متصف

(30) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

ب__ه حقيقت باش__د، و تق__واى ص__ورى و ظاه__رى نباش_د.

اول__ى راجع به كميّ__ت و مقدار تقواس__ت. دومى مرب__وط به كيفي__ت آن اس__ت. (1)

«وَ قيلَ لِلَّذينَ اتَّقَوْا ماذا اَنْزَلَ رَبُّكُمْ قالُوا خَيْرا...»

«و هنگامى كه به پرهي_زكاران گفته مى ش__ود پروردگار شما چه نازل كرده است ؟ مى گفتن__د : خي_ر ( و سع___ادت )...» (30 / نحل)

در آن درمى آيند، از دامنه آن نهرها روان است، و در آن جا هرچ__ه را بخواهن__د در اختي__ار دارند.

و خ__دا اي__ن چني___ن متقي__ن را پ_____اداش م___ى ده__د.

«اَلَّذينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبينَ...» (32 / نحل)

معن__اى طيب بودن متقي_ن در حال توف__ى و م__رگ، خلوص آنان از خبث ظلم است.

مى فرم___اي___د:

(32) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

_ متقين كسانى هستند كه ملائكه آنان را قبض روح مى كنند در حالى كه از خبث ظل__م _ شرك و معاص__ى _ عاريند. و به ايش__ان مى گوين__د: سلامٌ عليكم _ كه تأمين قولى آنان است.

به ايشان _ به جنت درآئيد، به پاداش آن چه مى كرديد. و به اين سخن ايشان را به س__وى بهشت راهنمائى مى كنند.

مردم باتقوا به خاطر احسانى كه مى كنند، و به دستورات قرآن عمل مى نمايند، و مجتمع صالحى را تشكيل مى دهند كه حاكم در آن عدل و احسان و زندگى پاكيزه است، زندگى اى كه براساس رشد و سعادت استوار است و در نتيجه خودشان هم از دنياى خوشى برخ___وردار مى شون___د.

و زندگى آخرت براى چنين مردمى از دنيايشان بهتر است و خوشى آن زوال ناپذير است.(1)

1- المي______زان، ج: 24، ص: 83.

پاداش متقين در دنيا، در لحظه مرگ و در آخرت (33)

(34)

اين باشد.

(35)

اين به وجهى با معناى اطاعت منطبق مى شود چون مطيع هم اراده و عمل خود را تابع اراده و عمل مطاع مى داند.

اطاعت بنده از پروردگار خود اين است كه اراده خود را تابع اراده پروردگارش كند، و عملى هم كه مى كند همين جنبه را داشته باشد، و به عبارتى ديگر بنده اراده خود را و آن چ__ه را كه متعلق اراده اوس__ت همه را فداى اراده و عم__ل پروردگارش نموده، و چني__ن ايثارى در راه او بكن_د.

پس اطاعت خداى تعالى در آن چه براى بندگانش تشريع كرده، و در متعلقات آن، خ__ود نوعى توكل بر خداس__ت، و چون اطاع__ت خدا براى هر خداشناس و مؤمن به خدا واج__ب است، پس توكل بر او نيز بر مؤمني__ن لازم است، و مؤمني__ن بايد بر او توكل كنند، و هم اطاع__ت او را گردن نهن__د، و اما كسى كه او را نمى شناسد، و به او ايم_ان ندارد، اطاعت هم ندارد.

(36) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

از آن چه گذش__ت روشن شد كه ايم__ان و عمل صال_ح نوعى از توكل بر خداست. (1)

دارد ترجيح بدهد، و به عبارتى ديگر به دين خدا متدين شود، و به احكام او عمل كند.

1- الميزان، ج: 38، ص: 260.

توكل، و كفالت الهى (37)

_ «فَهُ___وَ حَسْبُ___هُ»

چنين كسى خدا كافى و كفيل او خواهد بود، و آن وقت آن چه را كه او آرزو كند، خداى تعالى هم همان را برايش مى خواهد، البته آن چه را كه او به مقتضاى فطرتش مايه خوش__ى زندگى و سعادت خود تشخيص مى دهد، نه آن چه را كه واهمه كاذبش سعادت و خوش___ى مى دان___د.

به حكم «وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ...» (3 / طلاق) از جائى كه او احتمالش را هم ندهد رزق مادى و معنوى اش را فراهم مى كند. رزق مادى اش را بدون پيش بينى خود او مى رساند، براى اين كه او قبل از رسيدن به چنين توكلى رزق خود را حاصل دسترنج خود و اثر اسباب هاى ظاهرى مى دانست، همان اسبابى كه دل به آن بسته بود، و از آن اسباب هم كه بسيار زيادند جز به اندكى اطلاع نداشت، لكن خداى سبحان از همه

(38) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

اسباب ها خبر دارد و اوست كه اسباب و مسببات را پشت سرهم مى چيند، هرطور كه بخواهد نظام مى بخشد، و به هريك از آن اسباب بخواهد اجازه تأثير مى دهد تأثيرى كه خود بنده چنان تأثيرى برايآن سراغ نداشته است.

از لحاظ رزق معنوى _ كه رزق واقعى همانست، چون مايه حيات جان آدمى است و رزق__ى است فناناپذي__ر _ آن را نيز بدون پيش بينى خود او مى رساند، دليلش اين است كه انس_ان نه از چنين رزق__ى آگهى دارد، و نه مى دان__د كه از چه راه__ى بوى مى رس__د.

خداى

سبحان كه ولى و عهده دار سرپرستى بنده متوكل خويش است، و او را از پرتگاه هلاكت بيرون مى كشد و از طريقى كه خود او پيش بينى آن را نمى كند، روزى مى دهد. البته وقتى بنده بر خدا توكل كرده و همه امور خود را به او واگذار مى كند، هيچ چيز از كمال و از نعمت هائى را كه قدرت بدست آوردن آن را در خود مى بيند از دست نمى دهد و آن چه را كه اميدوار بود به وسيله سعى و كوشش خود به دست آورد

توكل، و كفالت الهى (39)

هم__ان را خداى تعالى برايش فراه__م مى كند، براى اين كه او به وى توكل كرده و خدا همه كاره او مى شود، و هيچ سبب ظاه__رى اين طور نيست، براى اين كه هر سببى را كه در نظر بگيرى يكبار كارگر مى افتد و بار ديگ__ر نمى افتد، ولى خداى تعالى اين طور نيست او به كار خود مى رسد «...اِنَّ اللّهَ بالِ__غُ اَمْرِهِ...» (3 / طلاق) و تمامى امور در حيطه قدرت خداى تعالى است.

_ «...قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَىْ ءٍ قَدْرا» (3 / طلاق).

ح__دود و اندازه هر موج__ودى را خداى تعال__ى معين مى كند. بنده متوكل نيز از تح__ت قدرت خ__داى خ_ارج نيست، پس اندازه ها و ح__دود او ني__ز بدست خداس__ت. (1)

1- الميزان، ج: 38، ص: 276.

(40) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

پس بهترين اطمينان و اتكال، تنها آن اطمينان و توكلى است كه به خداى سبحان و به حفظ او باشد. و خلاصه وقتى امر مردد باشد ميان توكل به خدا و تفويض به او، و ميان اطمينان و اعتماد به غي__ر او، وثوق به خداى تعال_ى بهتر و بلكه متعين است.

غير خداى تعالى چه بسا در امرى مورداطمينان قرار بگيرد، و يا در امانتى امين پنداشته شود، ولى او كمترين رحمى به صاحب پندار نكرده و امانتش را ضايع كند، به

توكل، و انحصار آن به خدا (41)

خلاف خداى سبحان كه او ارحم الراحمين است، و در جائى كه بايد رحم كند از رحمتش دري__غ نمى ورزد. او عاج__ز و ضعيف را كه امر خ__ود تفويض به او نم__وده و بر او توك__ل جست__ه ترح__م مى كن__د، و كس__ى ك__ه ب_ر خ_دا توكل كند خ__دا او را بس است.

مقصود يعقوب عليه السلام از اعتماد به خدا به اين معنا بوده كه لزوم اختيار اطمينان و اعتماد به خدا، بر اعتماد به غير او از اين جهت است كه خداى تعالى متصف به صفات كريمه اى است كه به خاطر وجود آن ها يقين و اطمينان حاصل مى شود كه چنين خدائى بندگان متوكل را فريب نمى دهد، و كسانى را كه امور خود را تفويض به او كرده اند خدعه نمى كند، چه او رئوف به بندگان خويش، و غفور و ودود و كريم و حكيم و عليم، و به عبارت جامع تر ارحم الراحمين است. (1)

1- المي____________زان، ج: 22، ص: 56.

(42) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

را مى كن___د،» (3 / طلاق)

خداى سبحان كه ولى و عهده دار سرپرستى بنده متوكل خويش است، او را از پرتگاه هلاكت بيرون مى كشد، و از طريقى كه خود او پيش بينى آن را نمى كند، روزى مى ده__د، و چنين بنده اى به خاطر اين كه به خداى تعالى توكل كرده، و همه امور خود را به او واگذار نموده، هي__چ چيز از كم__ال و از نعمت هائى را قدرت به دست آوردن آن را در خود مى بين__د از دست نمى دهد، خلاصه آن چ__ه را كه امي__دوار ب__ود به وسيله

درجات مختلف توكل (43)

سعى و كوشش خود به دس__ت آورد همان را خ__داى تعال__ى برايش فراهم مى كند، براى اين كه او به وى توكل كرد، و كسى كه بر خدا توكل كن__د، خدا همه كاره او مى شود، و هيچ سب__ب از اسباب ظاه__رى اين ط__ور نيست.

چنين مقامى تنها نصيب صالحين از اولياء اين امت مى شود، و اما افراد پائين تر يعنى افراد متوسط از اهل تقوى كه درجات پائين ترى از حيث معرفت و عمل دارند، از موهبت ولايت خدايى هم آن مقدارى برخوردارند كه با اخلاص ايمان و اعمال صالحشان مطابقت دارد، و چنان نيست كه هيچ بهره اى از اين موهبت نداشته باشند. چگونه محروم باشند با اين كه خداى عزوجلّ فرموده:

«وَاللّهُ وَلِىُ الْمُؤْمِني_نَ» (68 / آل عمران)، «وَاللّهُ وَلِىُ الْمُتَّقينَ» (19 / جاثيه).

همين كه به دين حق متدين هستند، و اين سنت حيات را پذيرفته، ورود و خروجشان در امور ناشى از اراده خداى تعالى است، خود تقوى اللّه و توكل بر اوست، براى اين كه اين گونه افراد مؤمن و متقى اراده خداى تعالى را در جاى اراده خودشان قرار داده اند، در نتيجه به همان مقدار از سعادت

زندگى برخوردار مى شوند، و خداى تعالى برايشان از هر ناملايمى مخرجى قرار مى دهد، و از جائى كه خود آنان به فكرشان نرسد

(44) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

روزى شان مى دهد، و پروردگارشان كافى ايشان است، و او به كار خود مى رسد، و اراده خ__ود را به كرسى مى نشان__د، و چگونه چني__ن نباشد با اين ك__ه اوست كه براى هر چيزى ق_درى و مقدرى معين كرده است.

و اين مؤمنين از محروميت از سعادت هم آن مقدار سهم دارند كه شرك در ايمان و عملشان رخنه كرده باشد، و رخنه هم مى كند، چون غير از صالحان از اولياءاللّه آن ها كه از رتبه پائين ترند از شرك خالى نيستند.

پس مؤمن به هيچ درجه از درجات ولايت اللّه بالا نمى رود، مگر با توبه از شرك خفى كه هر مرحله از آن پائين تر از درجه ولايت آن مرحله است.

(آي__ه موردبحث از آيات برجست__ه ق__رآن اس__ت.) (1)

1- المي___زان، ج: 38، ص: 278.

درجات مختلف توكل (45)

حركت اصلاحى انسان

هم__ه اسباب به او منتهى مى شود و تنها اوست كه سررشته دارد و مدبر همه چيز است.

ايم__ان، با اين حقايقى كه به مؤم__ن مى آموزد او را فرامى خواند كه كار خود را تسلي__م خدا كن__د و از اعتم__اد بر ظاهر اسب__اب كه مى توان آن ه__ا را به عن__وان سب__ب به ك__ار انداخ__ت اجتن__اب ورزد كه چني__ن اعتم__ادى ناشى از جه__ل اس___ت.

لازمه اين حال__ت اين است كه شخص همه كارش را به خ__دا ارجاع كن__د و بر او توكل نمايد.

در اين آيه موسى عليه السلام مردم را امر كرده است كه بر خدا توكل كنند ولى امر را ابتدا مشروط به ايم__ان كرده و آن گاه ك__لام را با شرط ديگ__رى كه اسلام است به پايان ب_رده است.

آيه دو شرط را جداى از هم ذكر كرده و شايد علت اين كه هر دو شرط را با هم ذكر نكرده اين است كه دو شرط برحسب حالى كه آن موقع مردم داشته اند، با هم فرق داشته، زيرا ايمان مردم واقعيت داشت و محرز بود ولى اسلام، يكى از شرايط كمال ايمان است و به هيچ وجه لازم و ضرورى نيست كه هر مؤمنى مسلمان باشد، بلكه

ايمان و تسليم مقدمه توكل (47)

آن چه بهتر است اين است كه مؤمن، ايمان خود را با اسلام تكميل كند. (1)

بيناست.» (44 / مؤمن)

_ و م__ن ام__ر خ____ود را ب__ه خ__دا تف___وي__ض مى كن____م...

تفويض امر به خدا، برگرداندن و واگذارى امر است به او، در نتيجه تفويض با توكل و تسليم قريب المعنا مى شود، چيزى كه هست اعتبارها مختلف است.

اگر آن را تفويض مى گويند، به اين اعتبار است كه بنده خدا آن چه را كه به ظاهر منسوب به خودش است، به خدا برمى گرداند، و حال عبد در چنين وضعى حال كسى است كه بركنار باشد و هيچ امرى راجع به او نباشد، و اگر توكلش مى خوانند به اين اعتبار است، كه بنده خدا پروردگار خود را وكيل خود مى گيرد، تا هر تصرفى را كه خواست در امور او بكند، و اگر تسليمش مى نامند، به اين اعتبار است كه بنده خدا رام و منقاد محض است، در برابر هر اراده اى كه خداى سبحان درباره اش بكند، و هركارى كه از او بخواهد، بدون اين كه هيچ امرى را به خود نسبت دهد، اطاعت مى كند، پس تفويض و توكل و تسليم مقامات سه گانه اى هستند، از مراحل عبوديت، از همه پائين تر و سطحى تر توكل است و ازآن باريك تر و بالاتر تفويض، و از آن هم دقيق تر و مهم تر تسليم است. (1)

1- المي_________زان، ج: 34، ص: 212.

تفويض، توكل و تسليم (مراحل سه گانه عبوديت) (49)

خدا يار و ياور اوست ترسيده و ضعف و زبونى به خود راه دهد. و اين وظيفه مؤمنين است كه امر خود را به خدا واگذار نموده و به او توكّل كنند. و كسى كه به خدا توكّل كرد خدا هم نگهدار او

(50) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

خواهد بود.

«وَ لَقَ____دْ نَصَ__رَكُ__مُ اللّ__هُ بِبَ__دْرٍ وَ اَنْتُ____مْ اَذِلَّ_____ةٌ...» (123 / آل عمران)

خداوند اين آيه را به عنوان شاهد و نمونه ذكر فرموده تا عتاب و سرزنش خود را نسبت به مؤمنين با نشان دادن موردى كه آن ها را در عين ضعف و زبونى يارى كرده است تشديد نمايد. مقصود آيه چنين است: «سزاوار نبود كه از شما مظاهر ضعف و سستى نمودار شود و حال آن كه خداوند شما را در جنگ بدر در عين اين كه ذليل بوديد يارى فرمود.»

خداوند در اين آيه شريفه نصرتى را كه در جنگ بدر نسبت به مؤمنين فرموده ذكر كرده و سپس آن را در مقابل ترس و ضعف كنونى شان قرار داده است. و بديهى است كه هركس عزّت و عظمتى به دست آورد مولود مدد و يارى الهى است. بشر با صرف نظر از يارى پروردگار جز فقر و ذلت سرمايه ديگرى ندارد. بنابراين مؤمنين هم با قطع نظر از عنايات الهى مردمى ضعيف و ذليل مى باشند. عزّتى را كه مؤمنين دارا مى باشد در اثر مدد و يارى الهى است. (1)

1- المي_زان، ج: 7، ص: 8.

مقام اتكال مؤمن به خدا (51)

او مولى ( و سرپرست ) ما اس__ت و مؤمنان تنها بر خ_دا توكل مى كنند.» (51 / توبه)

حاصل اين آيه اين است كه _ ولايت و اختيار امور ما تنها و تنها به دست خداست. اين انحصار از عبارت «هُوَ مَوْلينا» استفاده مى شود.

حقيقت ولايت تنها از آن خداس__ت. خداى تعالى سرنوش__ت حتمى از خير و شر براى هم__ه تعيين نموده، و با اين كه مى دانيم قبل از ما سرنوش__ت ما معلوم و معين

(52) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

شده، چرا اوام__ر او را امتثال ننم__وده و در احياى ام_ر او و جهاد در راه او سعى نكنيم.

حال خداى تعال__ى هم مشيت خود را اجرا مى كند و ما را پيروز مى گرداند و يا شكست مى دهد به عال__م ما مربوط نيس__ت، زيرا وظيفه بنده، بندگى كردن و ترك تدبير و امتثال امر مولاس__ت، كه خلاصه هم__ه توك__ل است.

_ «وَ عَلَ__ى اللّ____هِ فَلْيَتَ____وَكَّ__لِ الْمُ__ؤْمِنُ_____ونَ».

اين جمله نشان مى دهد چون ولايت و اختيار ما با خداست و ما به او ايمان داريم لازمه اين ايمان اين است كه بر او توكل كرده و امر خود را به او واگذار كنيم بدون اين كه در دل، حسنه و موفقيت در جنگ را از مصيبت و شكست خوردن، ترجيح داده و آن را اختيار نمائيم.

بنابراين اگر خداون__د حسنه را روزى ما ك__رد منتى بر ما نه__اده، و اگ__ر مصيبت را اختيار كرد مشي__ت و اختيارش بدان تعل__ق گرفته، و ملامت و سرزنشى بر ما نيست، و ما خ__ود هي__چ ناراح__ت و اندوهگي__ن نمى شوي___م.

چگونه غير اين باشيم در حالى كه خداوند فرموده:

_ هيچ مصيبتى به زمي__ن يا به نفوس شم__ا

نرسد مگر پيش از آن كه خلقش كنيم

رابطه توكل و سرنوشت (53)

در نام_ه اى بوده... .

_ هيچ مصيبتى نمى رسد مگر به اذن خدا، و كسى كه به خدا ايمان آورد خدا دلش را هداي__ت مى كن_د.

_ ... اين بدان جه__ت است كه خدا صاح_ب اختيار كسانى است كه ايمان آورده اند.

_ «وَاللّهُ وَلِ__ىُ الْمُؤْمِني_نَ» (68 / آل عمران)

_ «فَاللّهُ هُوَ الْوَلِىُّ»

آيات فوق همه متضمن اصول اين حقيقتند كه، حقيقت ولايت از آن خداى سبحان است و احدى غيرخدا هيچگونه ولايت و اختيارى ندارد.

اگر انسان براستى به اين حقيقت ايمان داشته و مقام پروردگار خود را بشناسد قهرا به پروردگار خود توكل مى جويد، و حقيقت مشيت و اختيار را به او واگذار مى كند، و ديگر به رسيدن به حسنه خوشحال و در برابر مصيبت اندوهناك نمى گردد. و

(54) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

همچنين نسبت به آن چه كه به دشمن انسان مى رسد نبايد خوشحال و بدحال گردد. اين از نادانى و جه__ل به مقام پروردگ__ار است زيرا دشم__ن هم از خود اختيارى ندارد. (1)

و تمام آن چه را كه پيامبر آورده و ش__رح داده اطاعت نموده و كار دين و قواني__ن الهى را به خدايش__ان واگذار نم__وده و از دخالت هاى مستقلانه خود و تصرف__ات نابجا در قواني__ن دينى كه خ__دا به ايشان سپرده است بپرهيزند، و چنان ك__ه فرمان مى دهد كه در سلسله علل و معلولات تكوينى، خدا را اطاعت كرده و به آن روش عم_ل نموده و هرچيزى را در زندگى از راهش بجويند.

البته اعتماد به اين اسباب ظاهرى نداشته و استقلال و «ربوبيت» بدان ها نداده و به انتظ__ار نتايجى باشند كه خداون__د باتدبير و مشيت خود اراده نموده و برايشان انتخاب مى كند.

حكايتى كه بدنبال فرمان فوق ذكر مى فرمايد كه يهود و نصارى كه به آن بلاهاى الهى مبتلا شدند در اثر اين بود كه پيمان الهى را فراموش كردند و آن پيمان چيزى جز

(56) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

پيمان تسليم كامل براى خدا نبود.

لازمه اش اين بود كه از مخالفت پروردگار پرهيز نموده و در امور دينى خود بر او توكل كنند. بدين معنى كه خدا را در اين امور «وكيل» مطلق خود قرار دهند و آن چه را كه برايش__ان اختيار نموده اختي__ار كنند و آن چ__ه را او برايش__ان بد مى دان__د بد بدانن__د.

لكن آن ها كلمات را از معانى خود منحرف ساختند و به معناهائى كه منظور نبود تفسير نمودند و در اثر اين كار مقدارى از دين خود را فراموش كردند. و اين مقدار، قسمتى بود كه با رفتن آن هر خير و سعادتى از ميان رفته و مابقى را كه در دستشان بود نيز تباه گردانيد. زيرا دين مجموعه اى از احكام و معارف مرتبطى

است كه با تباه ش__دن قسمتى، قسمت ديگ__ر نيز فاسد مى گردد _ خصوصا در اركان و اصول _ مانن__د كسى كه نم_از بخواند نه به قص__د قربت، انف__اق كند نه براى رضاي__ت خ__دا... .

از اين جا فهميده مى شود كه آيه فوق اهل ايمان را از مخالفت تقوى و ترك توكل بر

مفهوم توكل در امور تكوينى و تشريعى (57)

خداوند برحذر مى دارد. (1)

امرى را اراده مى كند و به منظور رسيدن به آن متوسل به اسباب عادى كه در دسترس اوست مى شود، ولى در عين حال چنين معتقد باشد كه تنها سببى كه مستقل بر تدبير بر امور است خداى سبحان است، و استقلال و اصالت را از خودش و از اسبابى كه در طريق رسيدن به آن امر به كار بسته، نفى نموده و بر خدا توكل و اعتماد كند.

توكل، و تأثير اسباب هاى ظاهرى (59)

معناى توكل اين نيست كه انسان نسبت امور را به خودش و به اسباب قطع يا انكار كند، بلكه معنايش اين است كه خود را و اسباب را مستقل در تأثير ندانسته و معتقد باشد كه استقلال و اصالت منحصرا از آن خداى سبحان است، و در عين حال سببيت غيرمستقل را براى خود و براى اسباب قائل باشد.

ل__ذا مى بينيم يعق__وب عليه السلام در عي__ن توكل__ش به خ__دا اسباب را لغو و مهمل ندانست__ه به اسب__اب عادى تمس__ك مى ج_وي__د.

خداى سبحان بر هرچيز وكيل است از جهت امورى كه نسبتى با آن چيز دارند، هم چنان كه او ولى هرچيز است ازجهت استقلال اش به قيام بر امور منسوب به آن چيز، و خود آن امور عاجزند از قيام به امور خود، با حول و قوه خود، و نيز او ربّ هرچيز است

(60) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

از جهت اين كه مالك و مدبر آن است. (1)

مؤمنان تنها بر خدا توكل مى كنند.» (51 / توبه)

_ بگو به ما جز آن چه كه خدا برايمان مقرر كرده نمى رسد كه او مولاى ماست و مؤمنان بايد به خدا توكل كنند.

از جمل__ه «هُوَ مَوْلينا» استف__اده مى ش__ود ك__ه ولاي__ت و اختي__ار ام__ور م__ا تنه__ا و تنها به دست خداس__ت، نه به دست خ__ود ما و نه به دس_ت اسباب هاى ظاهرى.

1- المي______________زان، ج: 22، ص: 60.

ولايت و توكل (61)

خداى تعالى سرنوشتى حتمى از خير و شر براى همه تعيين نموده است. با علم به اين امر چرا ما اوامر او را امتثال نكنيم و در احياى امر او و جهاد در راه او سعى نكنيم؟ حال خداى تعالى هم مشيت خود را اجرا مى كند و ما را پيروز مى گرداند يا شكست مى دهد به ما مربوط نيست، زيرا وظيفه بنده، بندگى و امتثال امر است، كه خلاصه همه توكل است.

از همين جا معلوم مى شود كه جمله _ «وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» به معناى آن است كه ولايت و اختيار امر ما با خداست، و ما به او ايمان داريم، و لازمه اين ايمان اين است كه بر او توكل كرده و امر خود را به او واگذار كنيم بدون اين كه در دل، موفقيت در جنگ را به شكست خوردن ترجيح داده و آن را اختيار كنيم. اگر خداوند حسنه را روزى ما كرد منتى بر ما نهاده، و اگر مصيبت را اختيار كرد مشيت و اختيارش بدان تعلق گرفته، و ملامت و سرزنشى بر ما نيست و ما هم ناراحت و اندوهگين نمى شويم. اگر

(62) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

انسان به راست__ى به اين حقيق__ت ايمان

داشته و مقام پروردگار خود را بشناسد قهرا بر پروردگار خود توكل مى جويد، و حقيق__ت مشيت و اختي__ار را به او واگ__ذار مى كند، و ديگر به رسي__دن حسنه خوشحال و در برابر مصيب__ت اندوهناك نمى گردد. و همچنين نسبت به آن چه كه به دشمن انسان مى رسد نبايد خوشحال و بدحال گردد. زيرا دشمن هم اختيارى ندارد.

اين از جه__ل به مق__ام پروردگ__ار است كه وقت__ى دشم__ن انس__ان موفقيتى به دست آورد ناراح_ت شود و يا وقت__ى او مبتلا و گرفت__ار شود خوشح__ال ش__ود.(1)

1- الميزان، ج: 18، ص: 185.

ولايت و توكل (63)

مؤمن خويش است زيرا ولىّ امر و مدبرشان اوست. او را به راه راست خوي__ش هدايت مى كند و در كاره__اى شايسته و ناشايسته به او امر و نهى مى كن__د و در زندگى دني_ا و آخرت ياريش مى كن__د.

مؤمن حقيقى نيز «ولىّ» پروردگار خويش است زيرا به خداى خود وابستگى دارد. اوامر و نواهى او را اطاعت مى كند و در عموم بركات اعم از هدايت و توفيق و تأييد و

مفهوم ولايت، و اولياء اللّه (65)

استواركردن كارها و همچنين در بهشت و رضوان الهى كه به دنباله آن ها مى آيد، وابسته به خداست.

در هرحال اولياى خدا همان مؤمنينند كه خدا خودش را در حيات معنوى «ولىّ» آنان مى شمارد و مى فرمايد _ «وَاللّهُ وَلِىُ الْمُؤْمِنينَ».

البته مؤمنينى كه تقواى مستمرى داشته اند كه از نظر زمانى سابق بر ايمانشان ب__وده است _ «اَلَّذي__نَ امَنُ__وا وَ ك__انُ___وا يَتَّقُ__ونَ»

مراد از ايمان در اين آيه، درجه عالى ايمان است كه با دارابودن آن معنى عبوديت و مملوكيت خالص بنده خدا به حد كمال مى رسد نه مرتبه اول ايمان. (1)

1- الميزان، ج: 19، ص: 147.

(66) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

رخنه كرده باشد، و رخنه هم مى كند.

چ__ون غير از صالحان از اولياى خدا، آن ها كه از رتبه پائين ترند از شرك خفى خالى نيستن__د _ «بيشترش__ان به خدا ايم__ان نمى آورند مگ__ر آن كه در عين ح__ال مشركند».

خداون__د فرموده: «و من به طور قط__ع آمرزنده هركسى هستم كه توبه كند، و ايمان آورده و عمل صالح انجام دهد».

پس مؤم__ن به هي__چ درج__ه از درجات ولاي__ت الهى بالا نم__ى رود مگ__ر با توب__ه از ش__رك خف__ى ك__ه ه__ر مرحل_ه از آن پائين ت__ر از درج__ه ولايت آن مرحل__ه اس__ت.

آي__ه فوق از آيات برجسته قرآن است. (1)

1- الميزان، ج: 38، ص: 279.

(68) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

(69)

سوى پروردگارت بازگرد!»(28 / فجر)

مفهوم نفس مطمئنه و عقايد و اعمال او (71)

بعضى پنداشته اند كه اين خطاب بعد از حسابرسى نفوس مطمئنه به ايشان مى شود ولكن به نظر ما ظرف اين خطاب از اول تا به آخر روز قيامت است، يعنى از همان لحظه اى كه نفوس مطمئنه زنده مى شوند، تا لحظه اى كه داخل بهشت مى شوند، بلكه از لحظ__ه اى كه مرگشان مى رسد، مورد اين خط__اب هستند، تا وقتى كه به جنّت الخلد وارد شوند.

اگر نفوس مطمئنه را به وصف راضيه و مرضيه توصيف كرده، براى آن است كه اطمينان و سكونت يافتن دل به پروردگار مستلزم آن است كه از او راضى هم باشد، و هر قضا و قدرى كه او برايش پيش مى آورد كمترين چون و چرائى نكند، حال چه آن قضا و قدر تكوينى باشد، و چه حكمى باشد كه او تشريع كرده باشد، پس هيچ سانحه اى او را به خش__م نمى آورد و هيچ معصيتى دل او را منحرف نمى كند.

(72) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

وقتى بنده خدا از خدا راضى باشد، قهرا خداى تعالى هم از او راضى خواهد بود، چون هيچ عاملى جز خروج بنده از زىّ بندگى، خدا را به خشم نمى آورد، و بنده خدا وقتى ملازم طريق عبوديت باشد مستوجب رضاى خدا خواهد بود.

«فَ__ادْخُل__ى فى عِب__ادى وَ ادْخُل__ى جَنَّت__ى» (29 و 30/ فجر)

اين آيه نتيجه گيرى از جمله بالاست كه مى فرمايد: چون راضى و مرضى به سوى پروردگ__ارت برمى گ__ردى پس در زم_ره بندگان__م درآى، و در بهشت__م داخ__ل ش__و.

اين فرم__ان دلالت دارد بر اين كه صاح__ب نفوس مطمئنه در زمره بندگان خداست، و جاي__ز مقام عبودي___ت اس___ت.

جمله «فَادْخُلى فى

عِبادى» در حقيقت امضاى عبوديت وى است و جمله «وَادْخُلى جَنَّتى» منزلگاه او را معين مى كند.

مفهوم نفس مطمئنه و عقايد و اعمال او (73)

وقتى فرمود: داخل «جنت من» شو، منظور اين بوده است كه او را به تشريف خاصى مشرف كند. در كلام خداى تعالى هيچ جا غير اين آيه جنت را به خود نسبت نداده است.(1)

كلمه برده شده قبل و بعد از آن اوصاف و آثارى آمده ك_ه در هر وق__ار و اطمين__ان نفسى ياف__ت نمى ش__ود. مث__لاً مى فرماي_د:

«آن دم كه به رفيق همراهش مى گفت نترس كه خدا با ماست، خدا هم سكينت خ_ود را بر او ن__ازل نموده و با لشكريان__ى كه شما نمى ديدي__د تأيي__دش ك__رد.»

«خداوند از مؤمنين آن دم كه در زير درخت با تو بيعت كردند راضى شد و آن چه كه در دل هاى ايشان بود دانست پس خدا سكينت خود را برايشان نازل كرد.»

كه در آيه فوق نزول سكينت را بر آنان مقيد كرد به اينكه چيزى در دل هاى آنان سراغ داشت و به خاطر آن سكينت را بر دل هايشان نازل كرد.

(76) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

پس معلوم مى شود سكينت مخصوص آن دلى است كه يك نحوه، طهارتى داشته باشد. از سياق آيه برمى آيد كه آن طهارت عبارت است از ايمان صادق يعنى ايمانى كه آميخت_ه با نيت خلاف نباشد.

در آيه ديگر از آثار سكينت زيادى ايمان بر ايمان را مى شمارد.

در آيه ديگر مى فرمايد: «آن دم كه كفر ورزندگان تعصب جاهليت در دل افكنده پس خدا سكينت خود را بر پيغمبر و بر مؤمنين نازل كرد و بر كلمه تقوى استوارشان ساخت و ايشان حق__ا سزاوار و اهل براى آن بودند، و خدا به همه چيز دانا بوده است.»

ملاحظه مى شود كه نزول سكينت از ناحيه خداى تعالى همواره در مواردى بوده كه قب__ل از نزول آن استع__داد و اهليت در قلب طرف وجود داشته و آن اهليت و قابليت همان چيزى است كه خداوند فرم_ود «فهمي_د كه در دل چه دارند...».

مفهوم آرامش

خاص نازل شده از جانب خدا (77)

يك__ى ديگر از آثار سكينت اين است كه هركس كه واجد آن شد ملازم تقوى و طه__ارت و دورى از مخالف__ت خ__دا و رس___ولش مى ش__ود و ديگر پيرام__ون محرمات و گناهان نمى گردد.

و زيادشدن ايمان بر ايمان با نزول سكينت معنايش اين است كه: انسان علاوه بر ايمان صادقش به اصل دعوت دين، داراى نگهبانى الهى مى شود كه او را از آلوده شدن ب_ه گناهان و ارتكاب محرمات نگه م__ى دارد.

پس در آيه بالا مراداز مؤمنين غيرمنافقين و غيربيماردلان و سست ايمانان است. (1)

هر چيز عبارت است از علم به آن اضافه التزام آن، به طورى كه آثار علمش در عمل ظاهر شود، و معلوم است كه هريك از علم و التزام نامبرده امورى است كه شدت و ضعف مى پذيرد، پس ايمان كه گفتيم عبارت است از علم و التزام، نيز شدت و ضع___ف مى پذيرد.

ايمان تنها و صرف علم نيست، به دليل آياتى كه از كفر و ارتداد افرادى خبر مى دهد كه با علم به انحراف خود كافر و مرتد شدند.

ص__رف علم به چي__زى و يقين به اين ك__ه حق است، در حص__ول ايم__ان كافى

(80) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

نيست، و صاح__ب آن عل__م را نمى ش__ود مؤم__ن به آن چي__ز دانست، بلك__ه باي__د ملت__زم به مقتض__اى علم خود نيز باشد. (1)

اخلاقى به آن صفتى متصف باشد، كه سازگار با عبوديت است _ نظير خضوع و خشوع و ذلت و فقر در برابر ساحت عظمت و

1- المي_________زان، ج: 38، ص: 88.

(82) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

عزّت و غناى خداى عزوجل، و اعمالش را طبق اراده او صادر كند، نه هرچه خودش خواست، و در هيچ يك از اين مراحل دچار غفلت نشود، نه در ذاتش، و نه در صفاتش و نه در افعالش.

همواره به ذات و افعالش نظر تبعيت محض و مملوكيت صرف داشته باشد، و داشتن چنين نظرى دست نمى دهد مگر با توجه باطنى به پروردگارى كه بر هرچيز شهيد و به هر چيز محيط، و بر هر نفسى قائم است. هركس هرچه بكند او ناظر عمل وى است. از او غافل نيست، و فراموشش نمى كند.

در اين هنگ_ام است كه قلبش اطمينان و سكونت پيدا مى كند، هم چنان كه فرمود:

«...اَلا بِذِكْ__رِ اللّ_هِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»

راه وصول به آرامش قلبى (83)

«آگ__اه باشيد با ياد خ__دا دل ها آرامش مى يابد.» (28 / رعد)

و در اي__ن هنگام اس__ت كه خداى سبح__ان را به صف__ات كمالش مى شناسد، و در قب__ال اين شناسائ__ى صفات عبوديت و جهات نق__ص خودش برايش آشك__ار مى گردد.

كه ايمان آورده اند، ايشان را از ظلمت ها به سوى نور بيرون مى آورد، و كسانى كه سرپرستشان شيطان است همان شيطان ايشان را از نور به سوى ظلمت بيرون مى كشد.

_ خ__ود م___ا شيطان ه__ا را سرپرس__ت كسان__ى كردي__م كه ايم__ان نمى آورن___د.

_ اين ك__ه مى بينيد شيطان است كه اولياء خود را مى ترساند.

در م___ورد مؤمني__ن مى فرماي___د:

_ اينان ممكن نيست با دشمنان خدا و رسول دوستى كنند، هرچند كه پدر يا فرزند

ولايت الهى _ منشأ آرامش و قدرت باطنى (85)

يا برادر يا خويشاوندان خود باشند، چون خداوند ايمان را در دلهايشان نوشته و حك كرده، و بر وحى از جانب خود تأييدشان نموده است.

از آيه فوق برمى آيد آن حيات زائد بر حيات كفار كه در مؤمنين است حياتى است كه از حيات و روح خدا سرچشمه دارد، و پاداش و اثر حك شدن ايمان و استقرار آن در قلب است. پس اين مؤمنين مؤيدند بر وحى از جانب خدا، و اين روح وقتى افاضه مى شود كه ايم__ان در دل رسوخ كن__د. آن وقت است كه حيات__ى جديد در قال__ب و كالبدش__ان دميده مى ش__ود، و در اثرش نورى پيش پايشان را روشن مى كند.

_ او همان خدائى است كه سكينت و آرامش را در دل هاى مؤمنين نازل كرد، تا ايمانى جديد بر ايمانشان بيفزايد، و تمامى آسمان ها و زمين لشكريان خدايند، و

(86) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

خدا همواره داناى فرزانه است.

_ پس خداى تعالى سكينت را بر رسولش و بر مؤمنين نازل كرده، و كلمه تقوى را در دل هايشان حك نمود، و حقا اهل و سزاوار آن بودند.

_ خداوند سكينت خود را بر او

نازل كرد و او را با لشكريانى كه شما آن ها را نمى دي__دي__د تأيي__د نم____ود. (1)

به وى عط__ا كند خي__ر اوست و اگر من_ع كند باز خير اوست. (1)

1- الميزان، ج: 22، ص: 267.

زندگى پاكيزه، حاصل آرامش قلبى (89)

حاصل ادراك حق و قبول و تسليم (91)

عمل اعتياد دارند و نمى توانند خود را از آن بازدارند، براى همين است كه قبح آن را درك كرده اند ولى ايمان به آن ندارند و در نتيجه تسليم درك خود نشدند.

هدايت از ناحيه خداى سبحان اقتضاى امرى را از قلب و يا صدر و يا بگو نفس آدمى دارد كه نسبت آن امر با آن هدايت، نسبت قبول و انفعال است به امر موردقبول كه در يك آيه خداوند آن را به شرح صدر و توسعه سينه تعبير كرده و در آيه بالا آن را ايمان و اطمينان قلب ناميده، و آن عبارت از اين است كه آدمى خود را در قبول امر مقبول در امنيت ببيند، و قلبش با آن تسكين و آرامش يابد، و آن امر در قلبش راه پيدا كند و در آن جايگزين شود، بدون اين كه قلب مضطرب و يا روى گردان شود. (1)

1- الميزان، ج: 22، ص: 263.

(92) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

و بهتري_ن وكيل است.»

قرآن مى فرمايد:«...اَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ...» (165/بقره) «...فَاِنَ الْعِزَّةَ لِلّهِ جَميعا»(139/نساء)

يعنى تمام قوت و نيرو از خداوند است و تمام عزت ها از خداست. (1)

1- الميزان، ج: 8، ص: 220.

(94) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

اس__ت كه براى كسى غير از خدا استق__لال در تأثير قاي__ل نيستند و منحص__را ملك و حكم را از آن خ__دا مى دانند و غي__ر از او از كسى نمى ترسن__د و براى خودشان ملكى و حق_ى نسبت به هيچ چيز قائ_ل نمى شوند تا در اين زمين__ه ترسناك يا غمگي__ن شوند.

از صفات اخلاقى به آن صفتى متصف باشد كه سازگار با عبوديت است، نظير خضوع و خشوع و ذلت و فقر در برابر ساحت عظمت و عزت و غن__اى خداى عزّوجل، و اعم__ال و افع__ال__ش را طبق اراده او ص__ادر كند، نه هرچه خودش خ__واست، و در هيچ يك از اين مراح__ل دچ__ار غفلت نش__ود، نه در ذاتش و نه در صفات___ش و نه در افعالش.

راه وصول به كمال عبوديت انسانى (99)

تزكيه مقدم بر تعليم علوم حقه و معارف حقيقيه است.

معلوم است كه در عالم تحقق و خارج، اول علم پيدا مى شود، بعد تزكيه، چون تزكيه از ناحيه عمل و اخلاق تحقق مى يابد، پس اول بايد به اعمال صالح و اخلاق فاضله عالم

تزكيه و تعليم حكمت در جهت كمال انسانى (101)

شد، و بعد به آن ها عمل كرد، تا به تدريج زكاة (پاكى دل) هم به دست آيد. (1)

است چاره اى ن__دارد جز اين كه

آيا از انسان كامل، تكليف ساقط است؟ (103)

زحم_ت تكليف را تحمل كند. (1)

1- الميزان، ج: 30، ص: 225.

(104) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

ممتاز اخلاص (107)

ظاهرا در عرف قرآن مقصود از كلمه «مخلَصين» _ به فتح لام _ هرجا كه آمده باشد هم ايشان باشند. و اين عده همان انبياء و امامان معصوم عليهم السلامند. و قرآن كريم هم تصريح دارد بر اين كه خداوند ايشان را اجتباء نموده يعنى جهت خود جمع آورى و براى حضرت خود خالص ساخته است.

و به ايش__ان از علم، آن مرحله اى را داده كه ملكه عاصمه اى است ايشان را از ارتك__اب گناهان و جرائ_م حفظ مى كند.

اي__ن ع__ده از پروردگ__ار خ__ود چي_زه_ائ__ى اط__لاع دارن__د كه ديگ__ران ندارن__د.

و نيز محبت الهى ايشان را وامى دارد به اين كه چيزى را جز آن چه كه خدا مى خواهد نخواهند و به كلى از نافرمانى او منصرف باشند. (1)

1- المي_________زان، ج: 21، ص: 259.

(108) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

من از عذاب خدا مى ترسم و يا ثواب خدا را اميد مى دارم، و اگر قلب او به سببى از اسباب ظاهرى بستگى و اعتماد داشت طبعا در چنين موقعيت خطرناكى از آن اسم مى برد، ولى مى بينيم كه به غير از «مَعاذَ اللّه» چيز ديگرى نگفت و به غير از عروة الوثقاى توحيد به چيز ديگرى تمسك نجست.

پ__س معلوم مى ش__ود در دل او ج__ز پروردگ__ارش اح__دى نب__وده و ديدگ__انش ج__ز ب__ه س____وى او نم__ى نگ__ريست___ه اس____ت.

(110) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

اين همان توحيد خلصى است كه محبت الهى وى را بدان راهنمائى نموده و ياد تمامى اسباب و حتى ياد خودش را هم از دلش بيرون افكنده، زيرا اگر امنيت خود را فراموش نكرده بود مى گفت: «من از تو پناه مى برم به خدا» و يا عبارت ديگر نظير آن، بلكه گفت: «مَعاذَ اللّه _ پناه بر خدا». (1)

قلب را از هر تعلقى جز تعلق خدا پاك مى كند، از زخارف دنيا و

(112) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

زينت هاى آن، از اولاد و همسران، از مال و جاه، و حتى از خود و آرزوهاى خود، پاك مى سازد، و قلب را منحصرا متعلق به خدا و هرچه كه منسوب به خداست از دين و آورنده دين و ولىّ در دين، و هرچه برگشتش به خدا باشد، مى سازد. چون محبت به هرچيز محبت به آثار آن نيز مى باشد.

چنين كسى از كارها آن كارى را دوست مى دارد كه خدا دوستش بدارد. آن كارى را دشمن مى دارد كه خدا دشمنش بدارد. به خاطر رضاى خدا راضى و به خاطر خشم خدا خشمگي_ن مى ش_ود. اين محب_ت ن_ورى مى شود كه راه عمل را ب_راى او روشن مى سازد _ «وَ جَعَلْن_ا لَ_هُ نُ_ورا» (122 / انع__ام). و روح_ى مى ش_ود كه او را به خي_رات وامى دارد _ «...وَ اَيَّدَهُ__مْ بِ__روُحٍ مِنْ__هُ...» (22 / مجادله) و همي__ن است سرّ اين ك__ه از چني__ن كسى جز جميل و خير سر نمى زند، و هي_چ مكروه__ى و ش__رّى را مرتك__ب نمى ش__ود.

چگونه محبت باعث اخلاص مى شود؟ (113)

به هيچ موجودى از موجودات عالم و از حوادثى كه در عالم رخ مى دهد نمى نگرد، مگر آن كه دوستش داشته و زيبايش مى بيند، زيرا از آن ها جز اين جنبه را كه آيات و نشانه هاى خدا و تجليات جمال مطلق و حسن غيرمتناهى و غيرمشوب به نقص و مكروه اند، نمى بيند.

اين گونه اشخاص غرق در نعمت هاى الهى و غرق در مسرتى هستند كه غم و اندوهى با آن نيست، و غرق در لذت و ابتهاجى هستند كه ديگر مشوب به الم و اندوه نيست،

و غرق در امنيتى هستند كه ديگر خوفى با آن نيست. چه همه اين عوارض سوء وقتى عارض مى شوند كه انسان «سوء» را درك بكند، و شر و مكروهى ببيند، و كسى كه هيچ چيزى را شر و مكروه نمى بيند او جز جميل و خير مشاهده نمى كند، و وقايع را جز به مراد دل و موافق را رضا نمى بيند. پس اندوه و ترس و هر سوئى ديگر و هر چيزى كه

(114) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

مايه اذيت باشد در چنين كسى راه ندارد، بلكه از او سرور و ابتهاج و امنيت به مرحله اى است كه هيچ مقياسى نمى تواند اندازه اش را معلوم كند، و جز خدا هيچ كس نمى تواند بر آن احاطه يابد، و اين مرحله، مرحله اى است كه تعلقش در وسع نفوس مردم عادى نيست، و هركسى نمى تواند كنه و حقيقت آن را دريابد مگر تصور ناقصى از آن بكند _ «اَلاآ اِنَّ اَوْلِيآءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ».

اين طايفه همان مقربينى هستند كه به قرب خداى تعالى رستگار شدند، چه ديگر چيزى كه ميان آنان و پروردگارشان حائل گردد باقى نمانده، نه در محسوسات و نه در موهومات، و نه آن چه مورد هوا و خواهش نفس و يا مورد تلبيس شيطان باشد، زيرا هرچه كه در برابر آنان قرار گيرد آيتى خواهد بود كه از حق تعالى كشف مى كند، نه حجابى كه ميان آنان و حضرتش ساتر شود، و به همين جهت خداوند علم اليقين را بر

چگونه محبت باعث اخلاص مى شود؟ (115)

ايشان افاضه مى كند و كشف مى كند براى ايشان از آن چه كه نزد اوست، از حقايقى كه از

ديدگان مادى مستور است.

اين طايفه در حقيقت متوكلين بر خدا و تفويض كنندگان به سوى خدا و راضيان به قضاء او و تسليم در برابر امر اويند. و چون جز خير نمى بينند و جز جميل به چشمشان نمى خورد، همين معنا باعث مى شود كه ملكات اخلاق فاضله و خلق هاى كريمه كه سازگار با اين نظر _ كه نظر توحيد است _ باشد، در دل هايشان مستقر گردد، و در نتيجه همان گون__ه كه در عمل مخلصند در اخلاق نيز مخلص شوند. و معناى اخلاص دين براى خدا هم همين است. (1)

1- الميزان، ج: 21، ص: 256.

(116) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

آيه فوق، ظهور در هيچيك از اين دو قسم خوف يعنى خوف از عذاب و خوف از فوت لذت هاى نفسانى در بهشت ندارد، چون اين دو نوع خوف غير خوف از قيام و آگاهى خدا نسبت به اعمال بندگان است، و نيز غير از خوف از مقامى است كه خداى تعالى نسبت به بنده اش دارد، چون خوف از آگهى خدا و نيز خوف مقام پروردگار

(118) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

تأثر خاصى است كه براى بنده بدان جهت كه بنده است، در برابر ساحت عظمت و كبريائى مولاي__ش حقير و ذليل است دس__ت مى دهد و باعث مى شود آثارى از مذمت و خوارى در قبال عزت و جبروت مطلقه خداى تعالى از او ظهور كند.

عبادت خداى تعالى از ترس او البته ترس به اين معنا عبارتست از خضوع در برابر او بدين جه__ت كه او اللّه اس__ت، ذوالجلال و الاك__رام است، نه بدين جهت كه جهنم دارد، و نه بدي__ن جه__ت كه بهش__ت دارد، و وقت__ى عبادت به اين انگي__زه انج__ام شود خالصا لوجه اللّه صورت مى گيرد.

آن كسان از جن و انس كه آيه فوق اشاره به ايشان است عبارتند از اهل اخلاص _ آن هائى كه خاضع در برابر جلال خداى تعالى هستند... و اين خائفان دو بهشت دارند. (1)

1- المي_______زان، ج: 37، ص: 219.

خوف اهل اخلاص، و درجات خوف از خدا (119)

و اين آيات اثر خود را كه ايمان حقيقى به خدا و خشيت

(120) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

از اوست، به تمام معناى كلمه تنها در علماء مى بخشد، نه جهال. انذار تنها در علما نتيجه بخش است، چه در آن جا كه فرمود: «اِنَّما تُنْذِرُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ، وَ اَقامُواالصَّلوةَ» (18 / فاطر) پس در حقيقت آيه موردبحث بيانگر آيه اخير است و روش__ن مى سازد كه خشي__ت به حقيقت معن__اى كلمه، تنه__ا در علم_اء ياف_ت مى شود.

و مراد به علماء، علماى باللّه است، يعنى كسانى است كه خداى سبحان را به اسماء و صفاتش، و افعالش مى شناسد، شناسائى تامى كه دل هاشان به وسيله آن آرامش مى يابد و لكه هاى شك و قلق از نفوسشان زايل گشته و آثار زوال آن در اعمالشان هويدا مى گردد، و فعلشان مصدق قولشان مى ش_ود.

م__راد به خشيت در چنين زمين__ه اى، همان خشيت حقيقى است كه، به دنبالش خشوع باطنى و خضوع در ظاهر پيدا مى شود.

امتياز علماى الهى و عارفان باللّه (121)

جمله «...اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ» (69 / انفال) مى رساند كه خدا به علت اين كه عزيز است، و قاهرى غيرمقهور و غالبى غيرمغلوب، لذا عارفان از او خشيت دارند، و به علت اين كه غفور است و نسبت به گناهان بسيار آمرزنده، لذا عارفان به او ايمان مى آورند و به درگاهش تقرب مى جويند و مشتاق لقاى او هستند. (1)

بلندترين مقام ه__اى عبودي_ت است:

«وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ مُوسى اِنَّهُ كانَ مُخْلَصا وَ كانَ رَسُولاً نَبِيّا _ در اين كتاب موس_ى را ياد كن كه وى مخل__ص و فرست__اده اى پيغمب__ر ب__ود.» (51 / مري_م)

مخلصين (به فتح لام) كسانى اند كه براى خدا خالص شده باشند. يعنى خداوند آنان را براى خود خالص كرده باشد و جز خداى تعالى كسى در آنان نصيبى ندارد، و به غير خدا به ياد كسى نيستند. از خدا گذشته هرچيز ديگرى را _ حتى خودشان را _ فراموش كرده اند. معلوم است كه چنين كسانى در دل هايشان جز خداى تعالى چيز ديگرى نيست و چنان ياد خدا دل هايشان را پركرده كه ديگر جاى خالى براى شيطان و وسوسه هايش نمانده است.

تعريف مُخلَص و شمول آن (123)

اگر ابلي_س ش_اك_ري__ن و مخلصين را از اغ__واء و اضلال خود استثنا كرده بيهوده و ي_ا از راه ترح__م بر آنان نب__وده، و نخواست__ه بر آن__ان من__ت بگ__ذارد، بلك__ه از اي_ن باب بوده كه دسترس__ى به آن__ان نداشت__ه و زورش به آن__ان نمى رسي__ده اس_ت:

«...لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ. اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ _ ... هر آينه و بطور حتم همه آن ها را گمراه خواهم كرد مگر بندگانى را كه از ميان آنان در بندگيت خالص شده باشند.» (39 و 40 / ص)

همچنين در آيه زير حقيقت معناى «اجتباء» اين است كه خدا بنده خود را مخلَص كند، و او را مخصوص خود سازد، به طورى كه غيرخدا در او بهره اى نداشته باشد. و اين صفت همه مسلمانان آن روز، و تمامى افراد امت نيست، و همچنين كلمه اسلام، و اعتصام معنايش آن طور نيست كه همه مسلمين را شامل شود، و

به طور قطع، معناى

(124) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

حقيق__ى اين كلم_ات موردنظ_ر است:

«وَ جاهِدوُا فِى اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَبيكُمْ وَ ... _ در راه خدا جهاد كنيد چنان كه سزاوار جهاد در راه اوست، او شما رابرگزيد و...» (78/حج) (1)

خداى عزوجلّ بندگانى دارد كه ايشان را براى خود خالص كرده، يعنى ديگر هيچ موجودى غيرخدا در اين افراد سهمى ندارد، و خود خدا ايشان را به عنوان خلوص معرفى كرده، و خود را به ايشان شناسانده، و غير خود را از ياد ايشان برده، و در نتيجه تنها خدا را مى شناسند و غيرخدا را فراموش مى كنند، و اگر غير از خدا چيزى را هم بشناسند به وسيله خدا مى شناسند. چنين مردمى اگر خداى را وصف كنند، به اوصافى وصف مى كنند كه لايق ساحت كبريائى اوست، و اگر هم به زبان وصف كنند _ هرچند الفاظ قاص__ر و معان__ى آن ها مح_دود باشد _ ولى دنب__ال وصف خود اين اعت__راف را

تسبيح مُخلَصين (127)

مى كنن__د كه بيان بش__ر عاج__ز و قاص__ر است از اين كه قال__ب آن معان__ى باشد، و زب_ان بشر الكن است از اين كه اسم__اء و صف__ات خداى را در قال__ب الفاظ حكاي__ت كند.

رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله كه سيد مخلصي__ن اس__ت، فرم__وده: «پروردگارا! من نمى توانم ت__و را وص__ف گ__وي__م و ست__اي__ش كن__م، ت__و هم__ان ط__ورى ك__ه خ__ودت درب__اره خودت مى گوئ_ى» _ (دقت فرمائيد.) (1)

اراده كرده باشد، و هيچ عملى نمى كنند مگر براى خدا.

آن گاه اين معنا را براى آنان اثبات كرده كه آن ها مخلص (به فتح لام) هستند، و معنايش اين اس__ت كه خدا آن__ان را خالص براى خ__ود كرده، و غير از خدا كسى در

بندگان مُخلَص خدا در بهشت (129)

آنان سهيم نيست، و ايشان جز به خداى تعالى به هيچ چي__ز ديگرى علقه و بستگى ندارن__د، نه به زين__ت زندگ__ى دني__ا، و نه به نعي__م آخ__رت، و در دل ايش__ان غير از خ__دا چيز ديگ__رى وج__ود ن_دارد.

معلوم است كه كسى كه اين صفت را دارد، التذاذش به چيز ديگرى است، غير آن چيزهائ__ى كه سايرين از آن ل__ذت مى برند، و ارتزاق__ش نيز به غي__ر آن چيزهائ__ى است كه سايري__ن بدان ارتزاق مى كنن__د، هرچند كه در ضروري__ات زندگى از خوردنى ها و نوشيدنى ها و پوشيدنى ها با سايرين شركت دارد.

و جمله «اوُلئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ» (41 / صافات) اشاره به اين است كه رزق ايشان كه بندگان مخلص خدايند در بهشت غير رزق ديگران است، و هيچ شباهتى به رزق ديگران ندارد، گو اين كه نام رزق ايشان و رزق ديگران يكى است، ولكن رزق ايشان هيچ خلطى با رزق ديگران ندارد.

(130) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

ايش_ان رزق_ى خ__اص و معي__ن و ممت__از از ديگران دارند.

«فَواكِهُ وَ هُمْ مُكْرَمُونَ. فى جَنّاتِ النَّعيمِ» (42و43/صافات)

اين آيه بيان همان رزق معلوم مخلصين است. خداى تعالى جمله «وَ هُمْ مُكْرَمُونَ» را با آن هم__راه كرد تا بر امتي__از اين رزق و اين ميوه از رزق هاى ديگر دلالت كند و بفهماند كه هرچند ديگران نيز اين ميوه ها را دارند، اما مخلَصين اين

ميوه ها را با احترامى خاص دارند، احترامى كه با خل__وص و اختص__اص مخلَصين به خداى سازگار باشد و ديگران در آن شركت نداشته باشند.

«عَلى سُ_رُرٍ مُتَق_ابِلي_نَ» (44 / صافات)

_ اين طايفه در بهشت دور يكديگرند و با هم مأنوسند، بروى يكديگر نظر

بندگان مُخلَص خدا در بهشت (131)

مى كنند، بدون اين كه پشت سرهم را ببينند.

«يُطافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِ_نْ مَعينٍ. بَيْضاءَ لَذَّةٍ لِلشّارِبينَ» (45 و 46 / صافات)

_ جامى از چشمه خوشگوار برايشان مى گردانند. سفيدرنگ و لذت بخش نوشندگان را، كه در آن سردرد نباشد و نه ايشان از آن مست شوند، و نزديك ايشان حوريانى باشند كه تنها بشوى خود بنگرند، گوئى آنان مانند تخم پرنده اى هستند كه پوشيده باشند... .(1)

آن چه كه نمى كند جز روى خدا و توجه به او چيز ديگر در نظر نداشته و طمع نمى دارد. نه التفاتى به عذاب دارد تا از ترس آن به وظيفه خود قيام كند، و نه توجهى به ثواب دارد تا اميدوار شود.

البته از عذاب خدا ترسنده و به ثواب او اميدوار است ولى محركش براى عبادت و اطاعت خوف و رج__اء نيست. كلام مولا اميرالمؤمني__ن شاهد بر آن است كه مى فرمايد:

«خدايا من ترا از ترس آتشت و يا اميد بهشت عبادت نمى كنم بلكه بدان جهت عبادت مى كنم كه تو را اهل و سزاوار عبادت يافتم.»

اين دسته از آن جائى كه تمامى رغبت ه__ا و اميال مختلف خود را متوجه يكسو كردند، و آن ه__م مرضاى خداست، و تنه_ا غاي__ت و نتيج__ه اى كه در نظر گرفتند خداست لذا محب__ت به خدا در دل هايش_ان جايگير شده است.

(134) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

اين دسته خدا را به همان نحوى شناختند كه خود خداى تعالى خود را به داشتن آن اسماء و صفات معرفى كرده، و چون او خود را بهترين اسماء و عالى ترين صفات معرفى كرده، و نيز از آن جائى كه يكى از خصايص دل آدمى و مجذوب شدن در برابر زيبائى ها و كمالات اس__ت، در نتيجه محب__ت خدائى كه جمي__ل على الاط__لاق است در دل هايش_ان جايگزين مى شود.

اين دسته از مردم در معرفت اشياء از راهى سلوك مى كنند كه پروردگارشان بدان راهنمائى كرده و نشانشان داده است، و آن راه اين است كه هر چيزى را آيت و علامت صف__ات جمال و جلال او مى دانن__د. و براى هي__چ موجودى نفسي__ت، اصالت و استقلال نمى بينن__د، و به اين نظ__ر

به موجودات مى نگرن__د كه آئينه هائ__ى هستن__د كه با حسن خ__ود حسن م__اوراى خود را كه حسنت__ى لا يتناه_ى است جلوه گر مى سازند.

خيلى زود نفوسشان مجذوب ساحت عزت و عظمت الهى گشته، و محبت به او

عبادت مُخلَصين (135)

آن چنان بر دل هايشان احاطه پيدا مى كند كه هر چيز ديگرى و حتى خود آنان را از ي__ادشان مى برد، و رس__م و آثار هوى و ه__وس و اميال نفسان__ى را به كل__ى از صفحه دل هايشان مح_و مى كند، و دل هايشان را به دل هائ_ى سليم مب__دل مى س__ازد كه ج_ز خداى عزّاسمه چيز ديگرى در آن نباشد

_ «وَالَّذينَ امَنُوا اَشَدُّ حُبّا لِلّهِ»(165/بقره)

ج__ان كلام اين كه اخ__لاص در عبادت جز از راه محب__ت، تمام و كامل نمى گردد. (1)

1- المي_____________________زان، ج: 21، ص: 254.

(136) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

اَيُّهَا النّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَى اللّهِ... _ (15 / فاطر) و در مهبط شقاوت و بيچارگى نشيمن ساخته _ «ثُمَّ رَدَدْن_اهُ اَسْفَلَ سافِلينَ _ و _ ... فَتَشْقى _... .

(140) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

وقتى چنين بود، ورود چنين انسانى به منزلگاه سعادت و كرامت متوقف بر آن است كه از آن مغاك شقاوت و دورى از قرب خدا بدر آيد و به سوى خدا برگردد، و اين همان توب__ه و رجوع است. و در اصل سع__ادت يعنى ايم__ان، و در سع__ادت هاى فرع__ى يعن__ى اعمال صال__ح، كه به ط__ور خلاصه توب__ه از ش_رك و كارهاى زشت ديگر است.

پس معناى توبه، بازگشت به سوى خدا و رهائى از كثافات شقاوت است كه باعث جايگزينى در دارالكرام__ه ايمان و استف__اده از اقس__ام نعمت ه__اى معنوى مى گردد. و به عب__ارت ديگر، قرب به ساحت مقدس الهى و كرامت وى متوقف است به توبه از ش__رك و ه__ر معصي__ت ديگ_ر _ «...وَ تُوبُ__وا اِلَى اللّ__هِ جَميع__ا اَيُّ__هَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُ__مْ تُفْلِحُ_ونَ _» (31 / نور).(1)

1- المي_________زان، ج: 8، ص: 62.

حركت اصلاحى انسان _ توبه (141)

حفظ مى كند توبه است. و نيز اتفاق در راه خداست كه باز دل را از لوث تعلقات مالى پاك مى كن__د، و حتى اگر دست__ور داده ان__د قبل از نماز وضو بگيريم، و وضو گرفت__ن را هم تطهير خوانده ان__د، در حقيقت خواسته اند طهارت از قذارت هائى كه صورت و دست و پاى انسان در اشتغال به امور دنيا به خود مى گيرد مجس__م و ممث__ل ك__رده باشن__د. (1)

خداوند به سوى بنده مى باشد _ به حسب بيان قرآن _ زيرا توبه يك عمل پسنديده اى است كه محتاج به نيرو است و نيرودهنده هم خداست، پس توفيق كار خير را اول خداوند عنايت مى كند تا بنده قادر به توبه مى شود و از نگاه خود برمى گردد، و سپس وقتى موفق به توبه شد محتاج تطهير از آلودگى گناهان و آمرزش است، آن جا نيز بار ديگر مشمول عنايت و رحم__ت و آمرزش خدا قرار مى گيرد.

نظام توبه، و بازگشت خدا به انسان (145)

اين دو عنايت و برگشت خدا همان دو توبه اى هستند كه توبه بنده را در ميان گرفته اند. قرآن مى فرمايد: «ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا» (118 / توبه) اين همان توبه اولى است، و مى فرمايد: «... فَاوُلئِكَ اَتُوبُ عَلَيْهِمْ...»، (160 / بقره) اين نيز توبه دومى است، و در ميان اين دو، توبه بنده قرار مى گيرد.

توبه چون وعده اى بوده كه خداوند به بندگان فرموده و بر خود واجب نموده، و به عهده خود گذاشته است كه توبه بنده را بپذيرد، نه آن گونه كه كسى را بر وى زورى باشد، بلكه از اين بابت كه خدا خود وعده اى داده و هيچگاه خلف وعده نمى كند. همين معن__اى وجوب قبول توبه بر خداى تعال__ى است. آيه بيان نمود كه توبه چيست، چه آن كه توبه بنده از شرك و كفر، و رجوع به ايم__ان باشد و چه توبه و بازگشت از معصيت به اطاعت _ بعد از فرض ايمان _ چون قرآن مجيد هر دو را توبه ناميده است. (1)

(146) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

تحليل ذهنى و خيالى است، زيرا بحث درباره سعادت و شقاوت و صلاح و فساد انسان نتيجه ديگرى جز اين ندارد. وقتى يك انسان عادى را در اجتماع از حيث تأثير تعليم و تربيت در وى مطالعه كنيم مى بينيم كه چون لوحى پاك، از صلاح و فساد خالى، و در عين حال قابل پذيرش

1- المي___زان، ج: 8، ص: 53.

تحول ناشى از توبه در انسان (147)

هردو مى باشد، و هنگامى كه خواسته باشد در كسوت صلاح و لباس تقواى اجتماعى درآيد، اولاً راهى ندارد به جز يافتن راه خروجى از آن چه در آن هست و خود اين راهيابى مساوى است با همان توبه اوليه اى كه گفتيم خداوند تعالى درباره سعادت معنوى دارد، ثانيا دورانداختن زنجير تنبلى و سستى، كه در حكم همان توبه عبد است، و سپس برطرف شدن اهريمن فساد و پستى كه در قلب وى بار انداخته بود، تا نور كمال و صلاح در قلبش جايگزين گردد، چه كه صلاح و فساد در يك جا جمع نمى شوند. اين هم در حكم قبول توبه است.

انسان مراحل صلاح اجتماعى را كه در مسير فطرت، فطرتى كه خداوند انسان را بر آن سرشت__ه است، با احكام و آث__ار يكسان، در مراحل باب توبه اين طور طى مى كند.(1)

1- الميزان، ج: 8، ص: 66.

(148) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

و آن چه كه به وسيله فرستادگانت به ما وعده داده اى، به ما بده، و ما را در قيامت خوار مگردان، كه تو خلف وعده نمى كنى.

حق توبه (149)

قبول توبه از چيزهائى است كه خداى تعالى بر خود واجب كرده، و آن را حق توبه كاران دانسته و فرموده: «جز اين نيست كه قبول توبه كسانى كه عمل زشت مى كنند ولى بلافاصله توبه مى كنند، بر خدا واجب و حق توبه كاران است، و ايشان مطمئن باشند كه خدا از گناهانشان درمى گذرد.»

بنابراين، طل__ب هر حقى كه خ__دا بر خود واج__ب كرده، از قبيل درخواست توبه كار، آم__رزش گناه__ان را (و درخواست طلب روزى، و يا استجاب__ت دعا و امثال آن) در حقيقت مراجعه به خداس__ت براى اين كه وعده خود را انجاز كند، و نيز اظهار اشتياق به رسيدن به رستگ__ارى يعنى رسي__دن به كرام_ت اوس__ت.

همچنين صرف اين كه مى دانيم فلان رفتار خدا با بندگانش تفضل است، دليل

(150) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

نمى شود بر اين كه اين رفتار بر خدا واجب نيست، چون هر عطيه اى از عطاياى خدا كه فرض كنى، تفضل اوست، چه واجب الصدور باشد، و چه غيرواجب، چون اگر صدور فعلى از افعال خداى تعالى واجب باشد، چنان نيست كه در ايجاب آن دخالت كرده باشد، و خدا را مقهور تأثير خود ساخته باشد، چون مؤثر در هر چيز تنها و تنها خود اوست.

برگشت معناى وجوب به اين است كه خداى عزيز قضا رانده كه اين كار انجام شود، با اين عطي__ه افاض__ه شود، و قضائ__ش هم حتم_ى است. (1)

خَشِىَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنيبٍ»

«آن كس كه از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبى پرانابه در محضر او حاضر شود.» (33 / ق)

_ به هركسى كه به غيب از خداى رحمان بترسد و با قلبى بيايد كه همواره به سوى خدا مراجعه مى كرده است.

منظ__ور از «خشي__ت ب__ه غي___ب» ت__رس از عذاب خداس__ت، در حال__ى كه آن ع__ذاب را به چش___م خود نديده ان_د.

منظور از اين كه فرمود: «با دلى رجوع كننده بيايد» اين است كه عمر خود را با رجوع به خدا بگذراند، و در نتيجه هنگام مرگ با قلبى به ديدار پروردگارش برود، كه انابه و

(152) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

رج__وع به خدا در اثر تكرارشدن__ش در طول عم__ر، ملكه و صفت آن قلب شده باشد. (1)

ه___ركس__ى به خ___ود م__ى گ___وي__د: واحس__رت____ا...

آيات هفتگانه بالا در يك سياق قرار دارند، كلامى است واحد كه در آن نخست

(154) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

به عنوان زمينه چينى از نوميد شدن نهى مى كند، و سپس امر به «توبه» و «اسلام» و «عمل صالح» مى فرمايد.

«اسراف بر نفس» تعدى بر نفس، جنايت كردن به آن به ارتكاب گناه است، چه شرك باشد و چه گناهان كبيره و چه گناهان صغيره.

«نوميدى از رحم__ت» مربوط به آخ__رت است، نه دني__ا و آخ__رت. و از شئون رحم__ت آخرت آن قسم__ت كه مورداحتي__اج مستقي__م و بلاواسط__ه گنهك__اران است، همانا مغف__رت خداست.

_ «اِنَّ اللّهَ يَغْفِ__رُ الذُّنُ__وبَ جَميعا.»

در اين جمله اعلام مى دارد تمامى گناهان قابل آمرزشند، پس مغفرت خدا عام است، تنها سببى و بهانه اى مى خواهد و آن بهانه اى كه قرآن سبب مغفرت معرفى مى كند دو

توبه و اميد (155)

چيز است، يكى شفاعت، ديگرى توبه! شفاعت به نص قرآن كريم در آياتى چند، شامل ش__رك نمى گردد، و مادون ش__رك را براى كسان__ى كه شفي_ع داشته باشند مى آمرزد.

ام__ا كلام خ__داى تعال__ى صري__ح است كه خدا كه هم__ه گناه__ان حت__ى شرك را هم با توب__ه مى آمرزد.

_ يا عِبادِىَ!

و با اين تعبير زيباى «بندگان من» آن ها را ترغيب مى كند تا به ذيل رحمت و مغفرت او چن__گ بي__اويزن__د. (1)

1- الميزان، ج: 34، ص: 126.

(156) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

كه اگر چني__ن كنيد هم ابر آسم__ان را مرتب بر شما مى باراند. و به وسيله اموال و فرزندان ياريتان مى كند. برايت_ان باغ ها روياني__ده و نهره__ا ج__ارى مى س_ازد... .

اين آيات به طورى كه ملاحظه مى فرمائيد نعمت هاى دنيائى را مى شمارد و از نوح عليه السلام

اثر توبه در رفع مشكلات اجتماعى (157)

حكايت مى كند كه به قوم خود وعده فراوانى نعمت ها، و تواتر آن را مى دهد، به شرطى كه از پروردگار خود طلب مغفرت گناهان كنند، معلوم مى شود استغفار از گناهان اثر فورى در رفع مصائب و گرفتارى ها و گشوده شدن درب نعمت هاى آسمانى و زمينى دارد، مى فهماند بين صلاح جامعه انسانى و فساد آن، و بين اوضاع عمومى جهان ارتباطى برقرار است، و اگر جوامع بشرى خود را اصلاح كنند به زندگى پاكيزه و گ__وارائى مى رسند، و اگر به عكس كنن_د عكس آن را خواهند داشت.

اين معنا از آيه شريفه «ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ اَيْدِى النّاسِ _ در ترى و خشكى عالم فساد ظاهر شد به خاطر اعمالى كه مردم مرتكب شدند.»

و از آيات زير نيز استفاده مى شود:

«آن چ__ه مصيبت به شما مى رسد به خاطر كارهائى است كه به دست خود كرديد.»

(158) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

«اگ__ر اه__ل قريه ه__ا ايم__ان آورن__د، و پ__روا كنن__د، بركات__ى از آسم__ان و زمي__ن برويشان مى گشائيم.»(1)

توبه فرد (159)

آخرت وى در آن اس__ت. و به عب__ارت ديگ__ر، توب__ه هرگاه سودى بده__د، براى زدودن بدى ه__اى نفس است، بدى هائى كه هرگونه شقاوت و بدبخت__ى را در زندگى دني__ا و آخ__رت نصيب انس__ان مى كن_د.

احكام شرعى و قوانين دينى با توبه و معصيت تغييرى نمى كنند و وظايفى كه از انس__ان فوت شده پس از توبه باي__د به جاى آورد، مگ__ر آن كه برخ__ى از احك__ام با توبه ارتباطى مستقي__م داشته باشند كه در آن صورت به حسب مصالح وضع آن حكم با توب__ه نيز رفع مى شود، و اين غي__ر از آن است كه توب__ه خود رف__ع حكم__ى بكند. (1)

1- الميزان، ج: 8، ص: 67.

(160) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

توبه است. (1)

1- الميزان، ج: 8، ص: 68.

(162) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

بايستى به كارهاى نيكو و صالح دست زد كه با آن كارهاى بد منافى بوده و خود علامت توبه و رجوع از آن كارها باشد.

1- الميزان، ج: 8، ص: 68.

مقدمه توبه، شناخت بدى ها (165)

همه چيزهائى كه از آداب توبه است مثل پشيمانى، استغفار، كار نيك، ريشه كنى گناه و... كه در اخبار وارد شده و در كتب اخلاق متعرض آن شده اند، همه به همين يك نكته برمى گردد. (1)

شده: «قُ__لْ يا عِبادِىَ الَّذي__نَ اَسْرَفُ__وا... اِنَّ اللّ__هَ يَغْفِ__رُ الذُّنُ__وبَ جَميعا...» (53 تا 61 / زمر)

از همي__ن باب است توبه كسى كه آئين زشتى بنيان گذارده، يا مردمان را از راه حق و حقيقت گمراه ساخته است. در رواي_ت دارد كه بر گ__ردن چنين كسى گن__اه همه كسان__ى است كه گمراه شده اند و عم__ل به آن آئين نموده ان__د، زيرا حقيقت توبه و رجوع در امثال اين موارد محقق نمى شود، چون با اين گناه خشت كجى نه__اده كه آثارش جاويد است و خ__ودش هم نمى توان__د آثار آن را، مانند گناهان__ى فقط بين خود و خ_داى خود بود، زايل كند.(1)

1- المي_________زان، ج: 8، ص: 69.

(168) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

ممكن است در مرحله قرب، بعد هم باشد، نسبت به مراحل بالاتر، و نسبت به رجوع بعضى از بندگان صالح از مرحله اى به مرحله برتر ني__ز توبه ص_ادق است.

توبه خداوند تعالى براى بندگانش عبارت است از ارسال رحمت واسعه براى بخشايش گناهان آن ها و زدودن تاريكى دلشان از شرك يا غير آن، و توبه بندگان به

مراحل توبه (171)

سوى خدا عبارت است از بازگشت آنان از گناه براى آمرزش گناهان و زدودن معاصى و ضمنا معلوم مى شود كه از وظايف يك دعوت حق و حقيقى آن است كه مانند توجه به اصل شرك، به معاصى هم توجه داشته باشد و مردم را به توبه به معنى وسيع كلمه شامل توبه از شرك و غير آن سوق دهد.

توبه خدائى، چه قبل از توبه بنده، و چه بعد از آن، مثل ساير نعمت هاى خداوندى كه به مردمان بدون اجبار و الزام اعطاء مى شود، يك نوع عنايت و لطف است. معنى وجوب قبول توبه بر خداوند هم وجوب عقلى نيست، بلكه از اين باب است كه امثال اين آيات دلالت دارند: «...قابِلِ التَّوْبِ...» (3 / مؤمن) و «...تُوبُوا اِلَى اللّهِ جَميعا اَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ» (31 / نور) «...فَاُولآئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ...» (17 / نساء)، و آيات ديگرى كه متضمن توصيف خداوند به قب__ول توبه بندگ__ان و سوق آن__ان به سوى توب__ه و استغف__ار، و مشتم__ل بر

(172) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

وع__ده قبولى و الت__زام به پذي__رش مى باش__د _ «...اِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْميعادَ» (31 / رعد)

خ__داى تعالى مجبور به قب__ول توبه نيست، مى تواند توبه يكى را بپذيرد و يكى را رد كن__د. (1)

الاَْنْص_____ارِ...»

«خداون__د رحمت خود را شام__ل حال پيامب_ر و ( همچنين ) مهاجران و انصار...»

1- الميزان، ج: 8، ص: 63.

پشيمانى و توبه (173)

(117 و 118 / توبه)

اين آيه گذشت خدا را از رسول خدا صلى الله عليه و آله و مهاجرين و انصار و سه تن متخلف را بيان مى كند.

خداوند قسم مى خورد به اين كه به رحمت خود به سوى رسول خدا صلى الله عليه و آله و مهاجرين و انصار و آن سه كس كه تخلف كرده بودند بازگشت. اما بازگشتش بر مهاجرين و انصار براى اين بود كه ايشان در ساعت عسرت دست از رسول خدا صلى الله عليه و آله برنداشتند. مقصود از ساعت عسرت همان ايامى بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به سوى جنگ تبوك حركت مى كرد، و مهاجرين و انصار، نخست دل بعضى از ايشان دچار كمى لغزش گرديد، و از حق گريزان شد، و چون دنباله آن لغزش را نگرفته و به هواى نفسش گوش

(174) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

نداده و حركت كردند، خداوند از ايشان گذشت، كه او به ايشان رئوف و مهربان است.

و اما بازگشت از آن سه نفر، (كه از رسول خدا تخلف كرده و با آن جناب به جنگ نرفتند در بازگشت از جنگ حضرت با آنان حرف نزد)، بدين قرار بود كه وقتى كارشان به سختى كشيد، و زمين با همه گشادى اش برايشان تنگ گرفت، و ديدند كه احدى از مردم با ايشان حرف نمى زند و سلام و عليك نمى كند، و حتى زن و فرزندشان هم با ايشان حرف نمى زنند، و خلاصه يك نفر انسان كه با وى انس بگيرند وجود ندارد، و هركه هست مأمور به خوددارى از سلام و كلام

است، آن وقت يقين كردند كه جز خدا و توبه به درگاه او ديگر پناهگاهى نيست، و چون توبه كردند خدا نيز از ايشان درگذشت، و به رحم__ت خود به ايش__ان بازگش__ت فرم__ود تا ايشان توب_ه كنند، و او قبول فرمايد.

«تواب» يعنى بسيار به بندگانش بازگشت مى كند، تا به ايشان ترحم نموده، و براى

پشيمانى و توبه (175)

توبه كردن هدايت نموده و براى توبه توفيق شان دهد، و آن گاه توبه شان را بپذيرد، او نسب__ت به مؤمنين رحيم و مهربان است.

مقصود از توبه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله صرف بازگشت خدا به سوى اوست به رحمت خودش، و مقصود از بازگشت نمودن به رحمت، بازگشت به امت اوست به رحمت، پس در حقيقت توبه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله توبه بر امت اوست و او واسطه در نازل شدن رحمت خدا و خيرات و بركات به سوى امت است.

توبه عبد هميشه در ميان دو توبه از خداى تعالى قرار دارد، يكى رجوع پروردگار به او، به اينكه توفيق و هدايتش ارزانى دهد، و بدين وسيله بنده موفق به استغفار كه توبه اوس__ت بگردد، و دوم رج__وع ديگر خدا به او، به اين ك__ه گناهان او را بيامرزد و اين توب__ه دوم خ_داى تعال__ى است. (1)

(176) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

(177)

درختانش روان است... .

كلمه «نصُوح» به معناى جستجو از بهترين عمل و بهترين گفتارى است كه ص_احبش را بهتر و بيشتر سود بخشد.

توبه نصوح مى تواند عبارت باشد از توبه اى كه صاحبش را از برگشتن به طرف گناه بازبدارد و يا توبه اى كه بنده را براى رجوع از گناه خالص سازد، و در نتيجه ديگر به آن عملى كه از آن توبه كرده برنگردد. (1)

مانند كسى كه مرتكب محرمات مى شود، با اين كه مى داند حرام است، ولكن هواه__اى نفسانى بر او غلبه نموده به معصيت وادارش مى كند و نمى گذارد كه در حقيقت به اين مخالف__ت و عصيان و عواقب وخي__م آن بينديش__د، به طورى كه اگر به طور كامل بصيرت مى ياف__ت و اجازه اش مى داد هرگ__ز مرتكب آن ه__ا نمى شد، چنين كسى را هم جاهل مى گويند، با اين كه علم به ح__رام بودن آن كاره__ا دارد، ولكن حقيقت ام__ر برايش پنه___ان اس_ت.

مراد به جهالت در آيه فوق نيز به همين معناست. چه اگر به معناى «نادانى» بود و

(180) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

آن عم__ل سوء كه در آيه آم__ده حكمش و يا موضوع__ش براى آن__ان مجهول بود، ديگر ارتك__اب آن ها معصي__ت نمى شد تا محت__اج به توبه و آمرزش و رحمت باشد. (1)

است. جهل در مقوله اعمال و رفتار بشر، كارى است كه از روى هواى نفس و شهوت و غضب انجام گرفته باشد بدون آن كه با حق عناد بورزد. خصوصيت اين كارها آن است كه وقتى اخگر شهوت و غضب فروكش كرد انسان از جهالت روگردان و متوجه گرديده و آثار پشيمانى در او ظاهر مى شود.

به خلاف موقعى كه كارى را از روى عناد و لج به جا آورد، در آن جا چون سبب كار

(182) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

انجام شده طغيان هيچ يك از نيروها نبوده، يا هيچ يك از عواطف و اميال نفسانى سركشى ننموده، بلكه فقط خبث ذات و بدسگالى و پستى باعث آن گرديده، به زوال هيچ يك از قوا و اميال نيز از بين نمى رود و مدت ها در وجود شخص زندگانى مى كند بدون آن كه صاحب آن ذرّه اى پشيمان شود.

البت__ه هر معاند و لجوج__ى وقتى به جزاى كردار زش__ت خود برسد ن__ادم مى ش__ود ولى اين ندام__ت به حسب حقيق_ت و بازيابى فطرت نيست بلكه حيله اى نفسانى است براى گري__ز از نتيج__ه عم___ل.

اين آيه متعرض حال كافر و مؤمن هر دو شده است، بنابراين، جمله «يَعْمَلُونَ السُّوآءَ» اعم از حال مؤمن و كافر است، يعنى كافر نيز مثل مؤمن فاسق جزء كسانى است كه عم__ل زشتى را از روى نادان_ى به جا آورد، و در كفر يا معصيت عنادى نداشته باشد.

موارد عدم قبول توبه (183)

«..وَ لاَالَّذينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ...» (18 / نساء) اين هم يكى از مصاديق عدم قبول توبه و در مورد كسانى است كه دوران متمادى در كفر بسر برده تا مرگشان فرا رسيده، خداوند توبه آن ها را نيز نمى پذيرد و شفاعت

در حق آن ها منتفى است. ولى خداوند توبه گناهكار مؤمن وقتى بدون مسامحه اى در توبه و بدون استكبار بميرد، قبول مى كند هرچند برگشت اختيارى بنده، موضوعش با مرگ از بين رفته باشد، ولى توبه از خدا به معنى برگشت خدا به مغفرت و رحمت است، ممكن است بعد از مرگ هم به سبب شفاعت شفيعان روزجزا، تحقق يابد. (1)

مى شود، گوي__ا خداوند قصد بنده خود را مى كند و آن چ__ه را كه از گن_اه نزد اوست مى گيرد، و سپس او را بدون هر گناه__ى وامى گذارد.

«مغفرت» عبارت از ستر و پرده پوشى است. در عالم اعتبار، مغفرت فرع بر عفو اس__ت. چه آن كه گناه قبلاً گرفته شده از بين مى رود و در نتيجه مستور و پنهان مى گردد و ديگر نه بر خ__ود گناهكار و نه بر ديگ_ران نمودار نمى باشد. قرآن مى فرمايد: «...وَ اعْفُ عَنّا وَ اغْفِرْ لَنا...،» (286 / بقره) ي_ا «وَ كانَ اللّ__هُ عَفُ__وّا غَفُ__ورا» (99 / نساء).

عفو و مغفرت گرچه از نظر مفهوم مختلف بوده و در عالم اعتبار و ذهن يكى فرع بر

نظام الهى حاكم بر عفو و مغفرت (187)

ديگرى است ولى در عين حال مصداقا و در عالم خارج با يكديگر متحدند. معناى آن دو از معانى مختص به ذات الهى نبوده و اطلاقشان بر غير خداوند هم از نظر معنائى كه دارند صحيح است.

در آيه «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِى الاَْمْرِ،» (159 / آل عمران) خداوند پيغمبر را امر مى كند كه از آنان عفو نمايد و معصيت آنان را نديده گرفته و مورد سرزنش و مؤاخذه قرار ندهد و نيز به جرم معصيت از آنان روى گردان نشود و علاوه براى آن ه__ا از خداوند طل__ب مغفرت و پرده پوشى كند و بديه__ى است ك__ه خداون__د نيز در آن آثارى از گن__اه كه برگش__ت به او دارد از آنان مى گذرد.

عفو و مغفرت از امورى است كه شامل جميع آثار چه تشريعى و چه تكوينى، چه دنيوى و چه اخروى مى شود. خداوند مى فرمايد: «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ

(188) تحولات

روحى و حركت اصلاحى انسان

اَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ.» در اين آيه، عفو شامل آثار دنيوى است.

آيات بسيارى در قرآن دلالت مى كند بر اين كه قرب و منزلت پيدا كردن نزد خدا و متنعم شدن به نعمت هاى بهشتى متوقف بر مغفرت قبلى اس__ت و لازم است كه قبلاً پلي__دى شرك و گناه__ان با توب__ه و امثال آن زدوده ش__ده باشد.

عفو و مغفرت از قبيل برطرف نمودن مانع و از بين بردن منافى مضاد است. خداوند سبح__ان ايمان و خانه آخرت را حي__ات، و آثار ايم__ان و افعال اهل آخرت را نور شمرده است.

بناب__راي__ن در حقيق__ت، ش____رك، م____رگ و گن__اه__ان ت__اريك__ى م_ى ب_اشن__د.

و مغفرت، برطرف نمودن مرگ و تاريكى است. اين مغفرت كه از بين برنده مرگ و تاريكى است ناچار به وسيله حيات و نورى است كه حيات آن عبارت از ايمان و نور آن

نظام الهى حاكم بر عفو و مغفرت (189)

عبارت از رحمت الهى است.

بنابراين، كافر، نه داراى حيات است و نه داراى نور. مؤمنى كه مورد آمرزش و مغفرت قرار گرفته هم داراى حيات است و هم داراى نور. مؤمن در صورتى كه گناهكار باشد زنده اى است كه نورش تمام و كامل نيست و تنها با مغفرت تمام و كامل مى شود _ «... رَبَّنا اَتْمِمْ لَنا نُورَن__ا وَ اغْفِرْ لَنا...» (8 / تحريم).

هرگاه عفو و مغفرت در امور تكوينى به خدا نسبت داده شود، مصداقش برطرف نمودن مانع است، بدين ترتيب كه عواملى ايجاد كند و موجباتى فراهم نمايد تا در پرتو آن عوامل و موجبات خودبخود موانع از بين بروند.

هرگاه عفو و مغفرت در امور تشريعى

به خدا نسبت داده شود، مراد از آن برطرف نمودن عواملى است كه مانع ارفاق و فضل الهى مى باشند. معانى اين دو كلمه در مورد

(190) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان

سعادت و شقاوت عبارت از برطرف نمودن موانع سعادت است. (1)

آن بنده عناد را كنار گذاشته، و به سوى خدا توبه و بازگشت كند، و به لباس تذلل و مسكنت درآيد.

وگرنه چه معنا دارد كه انسان براى كسى كه اصلاً رحمت و مغفرت را قبول نداشته و زيرب__ار عبودي_ت او نم__ى رود استغف__ار نموده و از خ__دا بخواهد از او درگ__ذرد. اين درخواس__ت و شفاعت استهزاء به مق__ام ربوبيت و بازى كردن با مقام عبوديت است كه به حكم فطرت عمل__ى است ناپسن__د و غيرجائز.

اين جائز نبودن را به حق نداشتن تعبير كرد و فرمود:

«رسول اللّه و كسانى كه ايمان آورده اند بعد از آن كه با بيان خداوندى دستگيرشان شد كه مشركين دشمنان خدايند و مخلد در آتشند ديگر حق ندارند براى آنان استغف_ار كنند، هرچند از نزديكانشان باشند.» (1)

نفى مغفرت خواهى براى مشركين (193)

1- الميزان، ج: 18، ص: 338.

(194) تحولات روحى و حركت اصلاحى انسان